được định trước: kết hôn, sinh con, thừa kế sự nghiệp và gia sản của cha để lại. Dũng đối mặt với xung đột nội tâm suốt câu chuyện.
Càng thêm giằng xé khi những người bạn cùng chí hướng với anh, như Trúc, Thái, Đoạn,... lần lượt ra đi theo lý tưởng, mang theo "chí tang bồng" phục vụ Cách mạng. Điều đó đối lập với Loan, cô gái mà Dũng yêu nhưng hai gia đình không đồng ý, và Dũng cũng không muốn tình yêu đẹp đẽ ấy bị tàn phai bởi những điều bình thường trong cuộc sống hôn nhân. Trong suốt câu chuyện, người đọc thấy được tài năng của Nhất Linh khi mô tả những biến động tình cảm thầm lặng, kín đáo của Dũng và Loan; cũng như những diễn biến tâm lý phức tạp của Dũng trên con đường xây dựng cuộc sống và số phận của mình.
Đôi bạn thể hiện sự suy nghĩ về sợi dây quy hồi về huyết thống trì níu mọi hành vi cải biến xã hội Việt Nam: trong không gian hẹp, tâm tính phận vị ngăn cản việc chống phá quyền uy gia đình, trong không gian rộng, tư tưởng gia trưởng lại giảm bớt quan tâm đến quốc gia và dân tộc, trở thành vấn đề “đồng bào, đồng chủng”. Khi rời xa gia đình nhỏ, con người bước vào gia đình lớn, ở đó, cá nhân sinh ra bởi cuộc gặp gỡ với phương Tây không có không gian để sống, nó không có dưỡng chất của nền dân chủ, không được ý thức về quyền đồng thời với đó là nghĩa vụ, nên không thể hoà nhập vào đời sống.
"Trong cuộc sống của anh, anh ao ước còn có nhiều lúc như hiện tại, mong rằng Loan sẽ đến với anh như một nàng tiên từ nơi xa xăm để an ủi anh trong chốc lát rồi bay đi. Nhưng trong niềm vui của anh vẫn còn những lo lắng vẩn vơ, giống như những bông hoa phù dung trong mùa thu đẹp lộng lẫy nhưng cái chết đã ẩn hiện trong đó...
Anh mong rằng tình yêu của anh dành cho Loan và niềm vui trong lòng anh vào lúc đó sẽ không còn phút sau nữa, thời gian sẽ dừng lại mãi mãi trong thế giới rộng lớn, cũng như trong trái tim hai người mới yêu nhau, khoảnh khắc sung sướng mong manh ấy sẽ còn mãi mãi."
